Tính
dễ bị tổn thương hoặc yếu tố dễ bị tổn thương (Vulnerability) được định
nghĩa ở nhiều lĩnh vực khác nhau với cách biểu đạt khác nhau nhưng tựu
trung lại vẫn là tính yếu (weakness) của vật chất, con người, tôn giáo,
xã hội, nền kinh tế hay quốc gia. Tính dễ tổn thương làm chủ thể của nó
dễ bị ảnh hưởng bởi các yếu tố bên ngoài tác động vào một cách có chủ
đích hoặc không có chủ đích.
Xét về khía cạnh con người, yếu tố dễ bị tổn thương nhiều khi bao gồm cả
lòng tham lẫn sự kém hiểu biết ở từng cấp độ khác nhau mà đáng lẽ chủ
thể của nó cần được nâng cao năng lực để tránh những rủi ro không đáng
có. Sự biến thiên hay ma trận của tính dễ bị tổn thương và chủ thể của
nó rất khó có thể định danh trong một vài trang giấy. Trong khuôn khổ
bài viết này tôi muốn đưa ra một số nhóm dễ bị tổn thương cũng như những
kẻ trục lợi tương ứng.
Nhóm cộng đồng nghèo
Trong
cuốn Sổ tay hướng dẫn tái định cư do Ngân hàng phát triển Châu Á ấn
hành năm 2000, người ta phân loại nhóm dễ bị ảnh hưởng gồm những Phụ nữ
đơn thân đảm trách gia đình (family headed women), trẻ em, người già và
những nhóm dân tộc thiểu sổ. Những nhóm người này được cho là dể bị tổn
thương trong quá trình tái định cư vì họ rất khó khăn trong quá trình di
chuyển cũng như khôi phục sinh kế đến giới hạn trước lúc tái định cư.
Cộng
đồng càng nghèo thì tính dễ bị tổn thương càng cao vì họ không có cơ
hội tiếp cận giáo dục đầy đủ dẫn đến nhận thức thấp. Nhóm phụ nữ, trẻ em
và người già có tính dễ bị tổn thương tỷ lệ thuận với tình trạng nghèo
đói. Thực tế cho thấy, những xã nghèo thường có người di cư lên đô thị
tìm kiếm sinh kế rất cao. Điển hình có một số xã thuộc huyện Quảng Xương
tỉnh Thanh Hóa có số lượng trẻ lẫn người già đi ăn xin, đánh dày ở Hà
Nội và Sài Gòn rất cao. Một số tỉnh miền núi phía Bắc có lượng phụ nữ tự
di cư thậm chí nhiều khi tự buôn bán (trả tiền cho bà mối để lấy chồng
Trung Quốc) sang biên kia biên giới để có cơ hội làm thuê và lập gia
đình. Những kẻ trục lợi cộng đồng nghèo thường là những kẻ tuyển dụng
và chăn dắt cái bang, tuyển dụng lao động hay buôn bán người. Một số cặp
vợ chồng ở Quảng Xương đã lừa bố mẹ các trẻ em nghèo ở xã Quảng
Khê-Quảng Xương-Thanh Hóa rằng họ sẽ đưa các trẻ vào Sài Gòn bán vé xổ
số, mỗi tháng bố mẹ ở quê nhận 300.000 đến 500.000 tiền lương do các em
kiếm được. Trên thực tế, họ đã bắt các em đi ăn xin để kiếm lợi khổng
lồ. Em Lê Thị S chia sẻ, mỗi ngày em phải nộp 300.000 đồng, những kẻ
chăn dắt đã kiếm từ em S và những người khác mỗi tháng trên dưới
50.000.000 đồng. Trong trường hợp này, 2 nhân tố đã bị trục lợi là yếu
tố dễ bị tổn thương lẫn tình thương. Ngoài ra, cộng đồng nghèo còn bị
các doanh nghiệp trục lợi ngay trong cộng đồng của mình thông qua dịch
vụ hàng hóa. Nhưng chai nước và que kem rẻ như bèo chỉ chứa đường hóa
học, phẩm màu và nước lã là thứ cộng đồng yêu thích trong phạm vi túi
tiền của họ.
Những
nhóm trẻ ăn mày, nạn nhân bị bóc lột lao động và tình dục không những
bị tổn thương ngày càng nặng về thể chất lẫn tinh thần mà nghiêm trọng
hơn họ lại trở thành những kẻ trục lợi trên chính nhóm người như họ
trước đây. Một vòng luẩn quẩn, đói nghèo, tổn thương và gây tổn thương
cho cộng đồng sẽ đi hết chu trình này đến chu trình khác cho đến khi
những nhóm người này bị văng ra khỏi quỹ đạo xã hội bởi nhà tù hoặc
những cái chết thảm thương. Xã hội phải gánh trên vai mình những hậu quả
phái sinh do các nhóm dễ bị tổn thương và kẻ trục lợi gây nên mà những
người không nằm trong chu trình này cũng bị ảnh hưởng thậm chí nhiều khi
bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
Nhóm thanh thiếu niên
Yếu
tố dễ bị tổn thương ở nhóm thanh thiếu nên gồm học sinh, sinh viên và
công nhân rất khó nhận ra vì nó mập mờ giữa nhu cầu hưởng thụ vật chất,
nhu cầu tình cảm, nhu cầm đức tin và dịch vụ xã hội, trạng thái tình cảm
và tôn giáo. Việc tìm ra ví dụ minh họa chỉ có thể minh chứng một số
đặc tính mang tính điển hình hơn là đại diện. Chẳng hạn như, tâm lý của
các em gái từ độ tuổi 14-18 là rất dễ thần tượng một ai đó, trở thành
yếu tố dễ bị tổn thương vì các em chưa độ chín chắn và dễ bị lợi dụng
bởi những kẻ trải đời. Không ít, các nữ sinh cấp 3 đã thích sinh viên
thực tập, sự thích vô tư trong sáng đó lại bị các anh sinh viên lợi dụng
và chiếm đoạt một cách dễ dàng dưới cái vỏ tình yêu.
Tâm
lý thích tiếp cận sự mới lạ cũng như muốn thể hiện sự sành điệu của
nhiều trẻ em nam là yếu tố tâm lý dễ bị tổn thương bởi gameonline. Kẻ
trục lợi các em là các quán internet, ban đầu họ khuyến mãi cho các em
chơi dăm ba lần. Khi thấy các em bắt đầu thích họ cho chơi nợ, nếu các
em không có tiền họ nhận hiện vật như gà, vịt, gạo, thậm chí các đồ dùng
gia đình. Điều đáng nói là những nhà cung cấp game đánh vào tâm lý trẻ
và cung cấp các loại game dễ xâm nhập vào các em để gây nghiện mà khi đã
nghiện thì họ gián tiếp kiếm tiền rất dễ dàng.
Không
ít, sinh viên và công nhân xa quê, do thiếu thốn tình cảm. Thiếu thốn
tình cảm đã trở thành yếu tố dễ bị tổn thương và chính các em đã bị
những nhóm truyền đạo lợi dụng để thu nạp tín đồ. Sau khi trở thành tín
đồ, các em lại trở thành các nhà truyền giáo cấp 1. Tự do tín ngưỡng hay
đến với đức tin nào đó là điều bình thường nhưng người ta lại dụng yếu
tố đức tin để lôi kéo gia đình và họ hàng phải tin theo mình. Không ít
các tín đồ đã về nhà dỡ bỏ bàn thờ gia tiên vì nghĩ ông bà tổ tiên mình
là ma quỷ. Người bị lợi dụng lẫn kẻ trục lợi đã tạo nên những xung đột
nghiêm trọng trong gia đình, dòng họ và phá vỡ yếu tố truyền thồng lẫn
kết cấu cộng đồng và nhiều khi còn bị lợi dụng để chống lại chính quyền,
gây rối loạn kỹ cương xã hội.
Nhóm các quốc gia thế giới thứ ba
Tương
tự như người nghèo, các nước nghèo là tập hợp người nghèo ở số đông và
được xếp vào các nước thuộc thế giới thư 3. Một quốc gia nghèo luôn tồn
tại các yếu tố dễ bị tổn thương. Nhiều khi, do đã quen với các trạng
thái xã hội như bất công, quan liêu, tham nhũng... công dân lẫn chính
phủ không nhận ra yếu tố dễ bị tổn thương của mình mà chỉ khi sự tổn
thương dồn tích tạo nên bùng phát tự thân hoặc các quốc gia có quan hệ
thương mại bị khủng khoảng kinh tế chính trị thì quốc gia nghèo mới có
thể nhận ra nó. Lúc đó, có thể dẫn đến bất ổn chính trị xã hội nghiêm
trọng, thậm chí dẫn đến nội chiến hay cách mạng lật đổ.
Về
mặt kinh tế lẫn chính trị, những đất nước nghèo luôn là kẻ yếu thế
trên trường quốc tế và trở thành con mồi cho các quốc gia phát
triển. Thông thường, các nước giàu khai thác ở nước nghèo nguồn nhân lực
giá rẻ, nguồn tài nguyên thô và xem các nước nghèo là các bãi rác chứa
đựng sự ô nhiễm môi trường mà dân chúng các nước phát triển không chấp
nhận như là việc xây dựng các nhà máy có lượng khí thải CO2 cao. Tiềm
năng thị trường và nguồn tài nguyên của các nước nghèo được ví như cô
gái đẹp ẩn dấu đằng sau tấm áo nghèo đói. Bằng các chiến lược ngắn và
dài hạn, các nhà tài phiệt quốc tế tìm cách ve vãn các ông chủ của cô
gái bằng cách tiếp thị những “mỹ phẩm”, “quần áo thời trang” nhằm giúp
ông chủ thấy rằng cô gái kia sẽ đẹp lộng lẫy khi được khoác lên các
chiếc áo mượn từ những nhà tài phiệt hào phóng kia.
Bằng
các dự án hỗ trợ y tế hay phát chẩn cho các đất nước đói kém với khoản
tiền vài trăm ngàn đến vài triệu USD để tạo tấm vé đi vào nội địa. Khi
đã dành được thiện cảm với các ông chủ của đất nước, các tài phiệt bắt
đầu vẽ nên các dự án lớn hàng trăm triệu đến hàng tỷ Mỹ kim và đưa ra
những lưỡi câu nhân danh vì sự thịnh vượng của quốc gia đang nghèo đói
kia. Khi các hiệp định vay vốn dưới mỹ từ Vốn vay hỗ trợ phát triển
chính thức (ODA) ở dạng vốn vay thông thường (vốn vay không rằng
buộc-normal loan) được ký kết nghĩa là cô gái đẹp kia đang dần thuộc
quyền sự hữu các nhà tài phiệt. Một số dự án đầu, quy chế đầu thầu cạnh
tranh quốc tế vẫn được áp dụng nhằm làm yên lòng tầng lớp biết tỏng
chiến lược của nhà tài phiệt. Bằng các ưu đãi cho những người phê duyệt
dự án và những người thực hiện dự án như những chuyến đi du lịch dưới
danh nghĩa thăm thú các cở sản xuất và kiểm tra hàng hóa của nước cho
vay..., các nhà tài phiệt đang gây nghiện cho các ông chủ nước nghèo bởi
những viên ma túy bọc đường mang tên ODA. Khi đã nghiện, các nhà tài
phiệt không cho thuốc ngay mà đưa ra thêm các điều kiện bổ sung và được
con nghiện đồng ý thì họ sẽ cho vay tiếp. Thế là, từ vốn vay thông
thường (normal loan) chuyển sang vốn vay ràng buộc (tied loan) với mức
lãi thấp hơn và ân hạn dài hơn. Cụm từ ân hạn được các nhà tài phiệt
dùng rất tài tình biểu thị tính nhân văn vì nó có gốc từ từ “Ân
điển-grace” mà Chúa đã ban cho chúng sinh vậy. Vốn vay ràng buộc chỉ
cho phép các công ty tư vấn của bên cho vay tham gia đấu thầu và cho nhà
thầu bên vay và bên cho vay đấu thầu xây lắp hay mua sắm. Thông thường
các gói thầu không được chia nhỏ ra để chỉ có các nhà thầu bên cho vay
mơí đủ năng lực tài chính để đấu thầu còn nhà thầu bên vay với năng lực
tài chính thấp thì cứ ở ngoài mà nhìn thèm. Khi các nhà thầu bên cho vay
đã nắm tay nhau thì điều gì đã xảy ra? Đó là giá bỏ thầu thường vượt
gấp đối hoặc gấp rưỡi giá trần. Chẳng hạn, 1 cái cốc được định giá tối
đa trong hồ sơ mời thầu là 5.000 đồng và theo quy tắc thông thường thì
những ai bỏ giá thấp với mức 5.000 trở xuống thì sẽ thắng thầu. Thế
nhưng, sau khi bỏ thầu, giá cái cốc tăng lên 10.000 đồng và hơn thế.
Thực tế ở nhiều quốc gia vay ODA dạng Tied Loan đã có những gói thầu bị
vượt thầu cả trăm triệu USD trong khi vốn vay ở dạng Normal Loan với quy
mô và đặc tính kỹ thuật phức tạp lại không xảy ra như vậy. Sau khi
thắng thầu, các nhà thầu bên cho vay lại trở thành ông chủ và bán lại
gọi thầu cho các nhà thầu bản địa với giá thấp nghĩa là chưa thực hiện
hợp đồng nhưng các nhà thầu bên cho vay đã kiếm được lợi nhuận dễ dàng.
Nước cho vay đã lấy lại gần hết “nợ” khoản vay ngay sau khi các gói thầu
tư vấn và xây lắp...được ký kết.
Khi
đã nợ nần đầm đìa, cô gái đẹp mang tên tài nguyên sẽ được khai thác để
trả nợ dưới dạng nguyên liệu thô mà bên cho vay sẽ tham gia vào tiến
trình kiến tạo lợi nhuận từ nguồn nguyên liệu thô đó sau khi nó rời cảng
của bên vay. Các nhà tư bản tiền tệ thiên tài lúc đó sẽ đưa ra các
chiêu bài lừa bịp số đông dân chúng của kẻ nợ nần bằng cách phanh phui
ra vài phi vụ tham nhũng để nói với nhân nhân của kẻ nợ nần rằng chúng
tôi tốt với các bạn chỉ có ông chủ của các bạn là tham nhũng xấu xa. Đến
đây, kẻ trục lợi tính dễ tổn thương của nước nghèo sẽ hiện nguyên hình
nhưng các ông chủ nước nghèo đành ngậm bồ hòn làm ngọt với chủ nợ.
Hy
vọng rằng ai đó thương các ông chủ nước nghèo mà giúp họ tỉnh ngộ để
không tiếp tục rước nợ vào đất nước dễ dãi như thế. Biết đâu lại giúp
ông tránh được cú knock out của những kẻ vừa ăn cướp vừa la làng ngay
trên đất nước ông.
Thay lời kết
Tôi
chỉ có thể đưa ra giải pháp để giảm thiểu các tính dễ tổn thương cho
cộng đồng chúng ta bằng những tủ sách dòng họ, tủ sách phụ huynh., mô
hình truyền thông phòng chống buôn bán người....; nhưng chưa thể đưa ra
giải pháp để chữa trị tính dễ bị tổn thương của các nước thế giới thứ
ba. Bởi vậy, tôi rất mong nhận được chia sẻ của các độc giả. Tôi luôn
lắng nghe và học hỏi mọi người.
Nguyễn Quang Thạch
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét